Republika y’u Rwanda Intara y’Amajyepfo Akarere ka Ruhango

INKOMOKO Y’IMARI N’UMUTUNGO BY’INZEGO Z’IBANZE

I. Imari n’umutungo by’inzego z’ibanze

Imari n’umutungo by’inzego z’ibanze bikomoka aha hakurikira:

1°   imisoro n’amahoro byishyurwa hakurikijwe     itegeko;

2°   amafaranga ava ku byemezo bitanzwe n’inzego     z’ibanze n’ayakwa ku byongerera igihe;

3°      amafaranga inzego z’ibanze zunguka, ava mu migabane yazo  bwite no mu mirimo ibyara inyungu;

4°   amahazabu;

5°      amafaranga y’inguzanyo;

6°      amafarangan’inkunga y’imari bitangwa na Guverinoma;

7°      impano n’indagano;

8°      amafaranga aturuka ku gaciro k’umutungo utimukanwa ugurishijwe muri cyamunara;

9°   amafaranga aturuka ku bukode no ku igurishwa ry’ubutaka bw’inzego z’ibanze;

10°   andi mafaranga yose y’amahoro n’aturuka ku bihano ashobora kwakirwa n’inzego z’ibanze hakurikijwe irindi tegeko ry’u Rwanda iryo ariryo  ryose.

II. Imisoro y’inzego z’ibanze

Imisoro ibarwa kandi ikishyuzwa mu nzego z’ibanze ni iyi ikurikira:

1°      umusoro ku mutungo utimukanwa ;

2°      umusoro w’ipatanti;

3°      umusoro ku nyungu z’ubukode.

II.1 UMUSORO KU MUTUNGO UTIMUKANWA

Umutungo usoreshwa

Umusoro ku mutungo utimukanwa wakwa ku bintu bikurikira:

1°      agaciro k’ubutaka ku isoko;

2°      agaciro ku isoko k’inyubako n’ibindi byose bizongerera ubwiza n’agaciro byanditse mu kigo gishinzwe kubika impapuro mpamo z’ubutaka kandi nyir’ubwite yaherewe impapuro mpamo, kuva igihe inzu ituwemocyangwa ikorerwamo ibindi bikorwa;

3°      agaciro k’ubutaka bucukurwamo kariyeri;

4°      agaciro ku isoko k’uburagizwe bwo gukoresha umutungo utimukanwa ufite impapurompamo.

Itariki y’igenagaciro ni iya mbere Mutarama mu mwaka wa mbere w’isoresha mu cyiciro cy’isuzuma cy’imyaka ine (4) kandi imitungo yose itimukanwa igomba kugenerwa agaciro ndetse iyo mitungo ikaba ishobora kongera kugenerwa agaciro mu gihe icyiciro cy’isuzuma kitararangira, hakukirijwe iyo tariki.

Gukerererwa gutanga imenyesha ry’umusoro cyangwa gutanga imenyesha rituzuye cyangwa ririmo urujijo

Uretse kwaka umubare nyawo w’umusoro ugomba gutangwa, urwego rw’ibanze bireba rwaka ihazabu itarenze 40% by’umusoro ugomba gutangwa iyo:

1°      urupapuro rumenyesha umusoro ku mutungo utimukanwa rutatanzwe;

2°      urupapuro rumenyesha umusoro k’umutungo utimukanwa rutanzwe igihe cyararenze;

3°      urupapuro rumenyesha umusoro k’umutungo utimukanwa rutuzuye, hari byinshi biburamo;

4°      urupapuro rumenyesha umusoro k’umutungo utimukanwa rurimo amakosa cyangwa rurimo amakuru y’uburiganya hagamijwe kwirengagiza inshingano yo gutanga umusoro.

Kongera gusuzuma no kubara umusoro bikorwa n’urwego rw’ibanze

Urupapuro rumenyesha umusoro rwongera gusuzumwa n’urwego rw’ibanze mu gihe cy’amezi atandatu (6) guhera ku itariki ya mbere Mata mu mwaka imenyesha ry’umusoro ryatanzwemo. Iyo imenyesha ry’umusoro ryatanzwe bitinze, igihe cy’amezi atandatu (6) gitangira kubarwa guhera ku itariki urwego rw’ibanze bireba ruboneye iryo menyesha. Kongera gusuzuma bishingira ku miterere y’umutungo utimukanwa n’uko uhagaze muri rusange, aho uherereye n’icyo ukoreshwa cyangwa agace ukoreshwamo.

Iyongeragaciro n’itakazagaciro

Iyo, kubera ibihindutse ku mutungo utimukanwa, agaciro kawo kiyongeye cyangwa kakagabanuka ku gipimo kiri hejuru ya 20% mu cyiciro cy’igenwa ry’umusoro, umusoreshwa aha imenyesha ry’umusoro rishya urwego rw’ibanze uwo mutungo ubarizwamo kandi agatanga n’ibisobanuro byose bijyana n’uwo mutungo utimukanwa mu gihe cy’ukwezi kumwe (1) agaciro k’uwo mutungo utimukanwa kamaze guhinduka.

Isonerwa ry’umusoro

Imitungo itimukanwa ikurikira isonewe umusoro ku mutungo utimukanwa :

1°      imitungo itimukanwa ikorerwamo gusa ibikorwa by’ubuvuzi, cyangwa byo kwita ku bantu batishoboye, ndetse n’imitungo itimukanwa ikorerwamo ibikorwa by’uburezi cyangwa siporo kandi ntihagire igikorwa kihakorerwa kigamije kubyara inyungu;

2°      imitungo itimukanwa igamije gusa gukorerwamo ibikorwa by’ubushakashatsi  bitagamije kubyara inyungu;

3°      Imitungo itimukanwa ya Leta, iy’Intara, iy’inzego z’ibanze ndetse n’ibigo bya Leta, keretse iyo iyo mitungo ikorerwamo ibikorwa bigamije kubyara inyungu;

4°      imitungo itimukanwa ikorerwamo mbere na mbere ibikorwa bijyanye n’iyobokamana  ku buryo bwemewe n’amategeko, keretse Imitungo itimukanwa ikorerwamo ibikorwa bigamije kubyara inyungu;

5°      imitungo itimukanwa ikorerwamo mbere na mbere ibikorwa by’ubutabazi nk’uko bigenwa na Minisitiri ufite Imibereho myiza y’abaturage mu nshingano ze;

6°      imitungo itimukanwa itunzwe n’ambasade zihagarariye ibihugu by’amahanga mu Rwanda iyo ibyo bihugu bihagarariwe bitaka umusoro ku mutungo utimukanwa w’ambasade z’u Rwanda mu mahanga;

7°      ubutaka bukorerwaho ibikorwa by’ubuhinzi, ubworozi cyangwa buteyeho amashyamba, iyo umusoreshwa afite ubutaka butageze kuri hegitari ebyiri (2). Iyo afite ubutaka burengeje hegitari ebyiri (2), hegitari ebyiri (2) za mbere zisonerwa umusoro hanyuma umusoro ukabarwa gusa ku butaka burenzeho;

8°      imitungo itimukanwa n’uburagizwe bikoreshwa mbere na mbere nk’inzu yo kubamo, iyo agaciro yahawe katarengeje miliyoni eshatu (3.000.000) z’amafaranga y’u Rwanda. Iyo agaciro yahawe kari hejuru ya miliyoni eshatu (Frw 3.000.000) z’amafaranga y’u Rwanda, agaciro karenzeho niko konyine gasoreshwa.

Igipimo cy’ibanze cy’umusoro

Igipimo cy’umusoro gishyizwe kuri rimwe ku gihumbi (1/1000) cy’agaciro gasoreshwa ku mwaka.

Igipimo cy’umusoro ku butaka bucukurwamo kariyeri gishyizwe kuri rimwe ku gihumbi (1/1000) cy’agaciro gasoreshwa ku mwaka.

Uburyo bwo kwishyura umusoro

Kwishyura umusoro

Umusoro, nk’uko wabazwe n’umusoreshwa ugomba guhabwa urwego rw’ibanze umutungo utimukanwa urimobitarenze ku itariki ya 31 Werurwe mu mwaka w’isoresha. Igihe cyose hatarabaho ivugururwa rusange ry’umusoro rikozwe cyangwa nta baruwa isoresha umusoro mushya itanzwe n’urwego rw’ibanze bireba, umusoro utangwa n’umusoreshwa buri mwaka, ukomeza kuba umwe mu myaka ine (4) y’isoresha. 

Umusoro umusoreshwa yibariye ubwe ugomba gutangwa bitarenze itariki ya 31 Werurwe, kabone n’iyo ivugururwa ry’umusoro k’umutungo utimukanwa cyangwa imenyesha ry’umusoro k’umutungo utimukanwa byaba bitararangira.

 Ihazabu icibwa uwishyuye umusoro igihe cyararenze

Umusoro utishyuriwe igihe ubarwaho inyungu. Igipimo cy’inyungu ni rimwe n’igice ku ijana (1.5%). Inyungu z’ubukerererwe zibarirwa ku kwezi, nta gukomatanya, bahereye ku munsi ukurikira uwo umusoro wagombaga kwishyurirwaho kugeza ku munsi w’ubwishyu na wo ubariwemo. Buri kwezi gutangiye gufatwa nk’ukwezi kuzuye.

Uretse inyungu igomba kwishyurwa, hagomba no gutangwa inyongera ingana n’icumi ku ijana (10%) by’umusoro ugomba gutangwa. Ariko iyo nyongera ntishobora kurenga amafaranga ibihumbi ijana (Rwf 100.000) y’u Rwanda.

Ihazabu yo kwivanga mu mikorere y’urwego rw’ibanze

 Kwivanga mu bikorwa n’inshingano by’urwego rw’ibanze

Umuntu wese ubangamiye cyangwa ugerageje kubangamira ibikorwa n’inshingano by’urwego rw’ibanze mu gihe rukoresha ububasha ruhabwa n’iri tegeko, cyangwa ufasha, ushishikariza cyangwa ugambana n’undi muntu kugira ngo barenge kuri iri tegeko, ahanishwa ihazabu yo mu rwego rw’ubutegetsi itari munsi y’amafaranga y’u Rwanda ibihumbi makumyabiri (20.000) Frw ariko itarangeje ibihumbi ijana (100.000 Frw) bitabujije n’ibindi bihano biteganywa n’itegeko mpanabyaha.

Uburyo bwo kubahiriza itegeko

Umusoro ku mutungo utimukanwa utarishyuweni umwenda ushobora kuregerwa mu nkiko zibifitiye ububasha.

Urwego rw’ibanze rw’aho umutungo utimukanwa ubarizwa rufite uburenganzira bwo gufatira:

1°      amafaranga y’ubukode ukodesha abereyemo umusoreshwa kugeza ku mafaranga yose y’ubukode bwose;

2°      amafaranga abandi bantu barimo umusoreshwa cyangwa ayo bamubikiye;

3°      umutungo wimukanwa w’umusoreshwa;

4°      umutungo utimukanwa w’umusoreshwa

Ubusaze bw’umusoro

Igihe kigera umusoro ukaba utagitanzwe

Igihe kigera umusoro ukaba utagitanzwegitangira kubarwa guhera ku itariki ya mbere Mutarama mu mwaka ukurikira umwaka usoreshwa kikarangira ku itariki ya 31 Ukuboza y’umwaka wa gatanu (5) w’isoresha. Iyo habayeho gutakamba cyangwa kuregeraicyemezo, kubara icyo gihe biba bihagazekugeza igihe hazafatirwa icyemezo.

Igihe kigera umusoro ukaba utagitanzwe gitangira kubarwa bundi bushyaiyo umusoreshwayamenyeshejwe ko agiye gukorerwa ubugenzuzi cyangwa yabonye ibaruwa imumenyesha ko afite ikibazo cyerekeranye n’imisoro ndetse n’izindi ngingo ziteganywa n’amategeko.

II. 2 : UMUSORO W’IPATANTI

Umwaka w’isoresha

Umwaka w’isoresha utangira ku itariki ya mbere Mutarama ukarangira ku itariki ya 31 Ukuboza k’uwo mwaka.

Iyo ibikorwa bisoreshwa bitangiye muri Mutarama, umusoro w’ipatanti ugomba gutangwa ku mwaka wose. Iyo ibyo bikorwa bitangiye nyuma y’ukwezi kwa Mutarama, umusoreshwa agomba gutanga umusoro w’ipatanti ungana n’amezi asigaye kugira ngo umwaka urangire habariwemo n’ukwezi ibikorwa byatangiyemo.

Ku byerekeye abantu bakora ibikorwa bidahoraho, umusoro w’ipatanti ugomba gutangwa ku mwaka wose kabone n’iyo ibikorwa bisoreshwa byaba bidakorwa mu mwaka wose.

Imenyesha ry’umusoro

Buri musoreshwa agomba koherereza imenyesha ry’umusoro ryemewe n’amategeko urwego rw’ibanze rw’aho ibikorwa bye bibarizwa bitarenze tariki ya 31 Werurwe mu mwaka w’isoresha. Iyo umusoreshwa afite n’amashami akoreramo, imenyesha ry’umusoro rigomba gukorwa ku biro bikuru ndetse no kuri buri shami ry’ibikorwa bye.

Iyo ibikorwa byinshi bikorwa n’isosiyete imwe cyangwa n’umuntu ku giti cye kandi mu nyubako imwe, icyemezo kimwe kigaragaza ko umusoro w’ipatanti wishyuwe kigomba kugaragazwa.

Imenyesha ry’umusoro ritanga amakuru arambuye yerekeye ibikorwa bisoreshwa harimo n’umusoro ugomba gutangwa umusoreshwa yibariye ubwe.

Imenyesha ry’umusoro rigomba gushyirwaho umukono n’umuntu uzahabwa icyemezo cy’ipatanti. Iyo ari isosiyete, imenyesha ry’umusoro rishyirwaho umukono n’umuntu uhagarariye iyo sosiyete ku buryo bwemewe n’amategeko.

Igipimo cy’umusoro

Umusoro w’ipatanti ubarwa hashingiwe ku mbonerahamwe zikurikira:

1.      IPATANTI

Ingingo rusange

 Itangwa ry’umusoro w’ipatanti

Umusoro w’ipatanti utangwa na buri muntu wese utangiye ibikorwa bibyara inyungu mu Rwanda.

Umwaka w’isoresha

Umwaka w’isoresha utangira ku itariki ya mbere Mutarama ukarangira ku itariki ya 31 Ukuboza k’uwo mwaka.

Iyo ibikorwa bisoreshwa bitangiye muri Mutarama, umusoro w’ipatanti ugomba gutangwa ku mwaka wose. Iyo ibyo bikorwa bitangiye nyuma y’ukwezi kwa Mutarama, umusoreshwa agomba gutanga umusoro w’ipatanti ungana n’amezi asigaye kugira ngo umwaka urangire habariwemo n’ukwezi ibikorwa byatangiyemo.

Ku byerekeye abantu bakora ibikorwa bidahoraho, umusoro w’ipatanti ugomba gutangwa ku mwaka wose kabone n’iyo ibikorwa bisoreshwa byaba bidakorwa mu mwaka wose.

Kubara no kwishyura umusoro

Isonerwa ry’umusoro

Inzego za Leta zisonewe umusoro w’ipatanti.

Imenyesha ry’umusoro

Buri musoreshwa agomba koherereza imenyesha ry’umusoro ryemewe n’amategeko urwego rw’ibanze rw’aho ibikorwa bye bibarizwa bitarenze tariki ya 31 Werurwe mu mwaka w’isoresha. Iyo umusoreshwa afite n’amashami akoreramo, imenyesha ry’umusoro rigomba gukorwa ku biro bikuru ndetse no kuri buri shami ry’ibikorwa bye.

Iyo ibikorwa byinshi bikorwa n’isosiyete imwe cyangwa n’umuntu ku giti cye kandi mu nyubako imwe, icyemezo kimwe kigaragaza ko umusoro w’ipatanti wishyuwe kigomba kugaragazwa.

Imenyesha ry’umusoro ritanga amakuru arambuye yerekeye ibikorwa bisoreshwa harimo n’umusoro ugomba gutangwa umusoreshwa yibariye ubwe.

Imenyesha ry’umusoro rigomba gushyirwaho umukono n’umuntu uzahabwa icyemezo cy’ipatanti. Iyo ari isosiyete, imenyesha ry’umusoro rishyirwaho umukono n’umuntu uhagarariye iyo sosiyete ku buryo bwemewe n’amategeko.

Igipimo cy’umusoro

Umusoro w’ipatanti ubarwa hashingiwe ku mbonerahamwe zikurikira:

1° Ibikorwa byose bibyara inyungu byandikishijwe gutanga umusoro ku nyongeragaciro (Imbonerahamwe ya I)

Amafaranga yashingiweho mu kubara umusoro w’ipatanti mu mbonerahamwe ya I ni umubare w’amafaranga yose yacurujwe mu mwaka uheruka wemejwe n’Ikigo cy’igihugu cy‘Imisoro n’Amahoro (RRA). Buri mwaka, bitarenze tariki ya 31 Mutarama, Ikigo cy’igihugu cy‘Imisoro n’Amahoro gishyikiriza urwego rw’ibanze bireba imibare ya ngombwa yerekeye imisoro

- Umusoro w’Ipatanti ugomba kurihirwa icyarimwe, mbere yo gutangira imirimo isoreshwa. Uyu musoro ugenwa hakurikijjwe aho usoreshwa akorera cyangwa aho asanzwe abarizwa.

-         Umusoro w’ipatanti ugenwa uhereye ku ipatanti y’ifatizo "P", ishobora gutandukana bitewe n’ubwoko bw’umurimo ukorwa.

-         Mu Karere ka Ruhango, ahafatwa nk’umujyi ni aha hakurikira :

a) Umujyi wa Ruhango

b) Centre y’ubucuruzi ya Buhanda

c) Centre y’ubucuruzi ya Byimana

d) Centre y’ubucuruzi ya Kinazi

e) Centre y’ubucuruzi ya Gitwe

-         Imirimo ikurikira yishyurirwa ipatanti ku buryo bukurikira :

NB : -  Gusimbuza ibarati yatakaye (Vignette) : 5 000 frw

   -  Kutamanika ibarati (Vignette) :               10.000 frw

II.3. UMUSORO KU NYUNGU Z’UBUKODE

Itangwa ry’umusoro ku nyungu z’ubukode

Umusoro ku nyungu z’ubukode wakwa ku nyungu abantu babona iturutse k’ubukode bw’imitungo itimukanwa iri mu Rwanda. Umuntu ku giti cye ubonye amafaranga y’ubukode aba ari umusoreshwa. Umwaka usoreshwa mu kubara umusoro utangira ku itariki ya mbere Mutarama ukarangira ku ya 31 Ukuboza z’umwaka ushize ari nawo usoreshwa.

Inyungu  isoreshwa

Umusoro ku nyungu y’ubukode ucibwa ku buryo bukurikira:

1°      inyungu ikomoka ku mazu akodeshwa yose cyangwa akodeshwa igice;

2°      inyungu ikomoka ku bikorwa byongerewe ku nzu bikodeshwa byose cyangwa hakodeshwa igice cyabyo;

3°      ikindi gikorwa cyose gishobora kuba giturukaho inyungu y’ubukode.

Ibarwa ry’umusoro

Inyungu isoreshwa iboneka hamaze kuvanwa mirongo itanu ku ijana (50 %) ku nyungu mbumbe afatwa nk’ayo umusoreshwa akoresha mu bikorwa byo gufata neza umutungo we utimukanwa ukodeshwa.

Iyo umusoreshwa yerekanye icyemezo cy’uko yishyura inyungu ku nguzanyo yahawe na banki kugira ngo yubake cyangwa agure umutungo utimukanwa ukodeshwa, inyungu isoreshwa igaragazwa havanwa mu nyungu mbumbe mirongo itatu (30 %)  bifatwa nk’amafaranga akoreshwa no gufata neza uwo mutungo hakiyongeraho  inyungu ku nguzanyo ya banki yishyuwe guhera igihe ubukode bwatangiriye.

Igipimo cy’umusoro

Igipimo cy’umusoro ku nyungu y’ubukode kibarwa ku buryo bukurikira:

1°      ku mubare w’amafaranga y’ubukode ku nzu ku mwaka ari hagati ya Frw 1 kugera ku bihumbi  Frw 180.000 gishyizwe kuri zero ku ijana (0%);

2°      ku mubare w’amafaranga y’ubukode ku nzu ikodeshwa ku mwaka ari hagati ya Frw 180,001 na FRw 1,000,000 gishyizwe kuri makumyabiri ku ijana (20 %);

3°      ku mubare w’amafaranga y’ubukode ku nzu ikodeshwa ku mwaka ari hejuru ya Frw 1,000,000 gishyizwe kuri mirongo itatu ku ijana (30 %).

Imenyesha ry’umusoro

Imenyesha ry’umusoro rigomba gutanga ibisobanuro birambuye byerekeye inzu ikodeshwa hamwe n’ibindi bikorwa biyongerera ubwiza n’agaciro harimo ndetse n’umusoro wabazwe na nyir’ubwite ubwe. Imenyesha ry’umusoro rigomba kuba ririho umukono w’umusoreshwa.

Itangwa ry’umusoro

Umusoro ubarwa n’umusoreshwa ubwe ugomba kwishyurwa urwego rw’ibanze inzu ikodeshwa cyangwa ibindi bintu byongereweho nabyo bikodeshwa bibarizwamo bitarenze ku itariki ya 31 Werurwe mu mwaka usoreshwa ukurikiraho.

B. URUTONDE RW’AMAHORO N’ANDI MAFARANGA YAKIRWA N’AKARERE

1. AMAHORO YO MU ISOKO

A.     MU ISOKO RY’ITERAMBERE RYUBATSWE

NB: Aya mahoro yakwa abacuruzi.

B.      MU ISOKO RITUBATSE

a.      Ahafatwa nk’umujyi

b.      Ahafatwa nk’udusantire tw’ubucuruzi

URUTONDE RW’AMAHORO N’ANDI MAFARANGA YAKIRWA N’AKARERE

NB: - Amahazabu ku muntu wakerewe kwishyura angana na 10% y’amafaranga yose yagombaga kwishyura, hiyongereyeho 1.5% y’inyungu y’ubukererwe kuri buri kwezi.

C.     ANDI MAHORO N’IMISORO

Nk’uko biteganywa mu itegeko N°17/2002 ryo kuwa 10/05/2002 rishyiraho inkomoko y’imari n’umutungo by’Uturere n’Imijyi kandi rigena imikoreshereze yabyo nkuko ryahinduwe kandi ryuzuzwa n’Itegeko 33/2003 ryo kuwa 06/09/2003, Akarere ka Ruhango gateganya ibipimo bimwe mu bipimo by’imisoro n’amahoro ku buryo bukurikira :

ANDI MAHORO YAKIRWA MU KARERE

5.IBYEMEZO BITANGWA N’AKARERE

.

NB:                                 

 -  Amahoro y’isuku yishyurwa buri kwezi, agomba gushyikirizwa Akarere

    bitarenze itariki ya 5 y’ukwezi gukurikira;

-         Umuntu wese wishyura ipatanti agomba kwishyura n’amahoro y’isuku.

10. AMAHAZABU ATANDUKANYE (AMENDES)

Nk’uko biteganywa mu itegeko N°17/2002 ryo kuwa 10/05/2002 rishyiraho inkomoko y’imari n’umutungo by’Uturere n’Imijyi kandi rigena imikoreshereze yabyo nkuko ryahinduwe kandi ryuzuzwa n’Itegeko 33/2003 ryo kuwa 06/09/2003, Akarere ka Ruhango gateganya ibipimo bimwe mu bipimo by’imisoro n’amahoro ku buryo bukurikira 

Ibihano Ku Byaha Byangiza Ibidukikije:

Umusozo: Ibi bipimo bishobora guhinduka igihe cyose hasohotse irindi tegeko rishya,iteka cyangwa se andi mabwiriza bihindura ibyari bisanzwe.

                                                            GAKUBA Didier

                               Perezida w’Inama Njyanama y’Akarere ka Ruhango